مسجد جامع تربت حیدریه

مسجد جامع تربت حیدریه در میدان مرکزی شهرستان تربت حیدریه واقع شده‌است و قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه برمی گردد. این مسجد به همت شخصی با نام حاج ابوالقاسم هراتی ساخته شده‌است که بقایای مسجد قدیمی تر را تخریب کرده و به هزینه خود آن را تعمیر کرده‌است و حال به این صورت درآمده. آنچه باعث شکوه عظمت مسجد است ایوان بلندی است که دو گلدسته در دو طرف آن ساخته شده‌است.

نمونه منحصر به‌فردی از معماری اسلامی در عصر قاجار  

تربت حیدریه پس از دوره صفوی به صورت شهر درآمد. در واقع شهر در حدود ۲۰۰ سال پیش یعنی دوره حاکمیت اسحاق‌خان قرایی از خوان‌ها و رجال سیاسی عصر قاجاریه رونق گرفت. اسحاق‌خان به مرمت و آبادانی شهر پرداخته و آن چنان تحولی در شهر به وجود آورد که این شهر تا مدتها به تربت اسحاق‌خان معروف بوده ‌است.

در دوره انقلاب معاصر ایران یعنی انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ شمسی و انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ شمسی تربت حیدریه از شهرهای پیشتاز در این فرآیندها بوده‌ است. لازم بذکر است که اولین شهری که در ایران در سال ۱۳۵۷ مردمش قیام کردند، شهر تربت حیدریه بود که در نهم دی ماه با دادن ۹ شهید شهر را از حکومت پهلوی گرفته و خودشان امور شهر را به دست گرفتند و همچنین اولین شهری بود که مردمش مجسمه شاه را در میدان مرکزی در جلوی انظار زیر دستانش به زمین زدند و شکستند.

شهرستان تربت‌حیدریه در مرکز استان خراسان‌ رضوی واقع شده است. مردم این شهر با ایمان و کوشا و از نژاد آریایی هستند. زبان مردم تربت حیدریه فارسی بوده و به گویش محلی تربتی صحبت می‌کنند. این شهر از مکان‌های دینی تاریخی فراوانی همچون آرامگاه دژ تربت، آرامگاه شاه سنجان، آرامگاه شیخ ابوالقاسم کردکانی، آرامگاه قطب، بناهای اسحاق‌خان، بی‌بی حسینیه، حوض انبار(شیر چهارسو)، خرابه‌های جیزد، رباط بی‌بی، رباط شریف، مزار بوری آباد، مسجد جامع پیشین و مسجد جامع رشتخوار برخوردار است.

یکی از آثار بسیار دیدنی تربت حیدریه که همه ساله افراد بسیاری برای دیدن آن به این شهرستان سفر می‌کنند، مسجد جامع قدیم این شهر است که ایوان آن از دور جلب نظر می‌کند. این مسجد در داخل شهر تربت حیدریه (مرکز تربت حیدریه)، قرار گرفته و در حاشیه میدان مرکزی شهر (میدان امام خمینی)، واقع شده است.

این مسجد که بزرگ‌ترین مسجد شهر است مناره‌هایش از دور نمایان بوده. در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه آمده است، «مسجد جامع جدید بنای قدیمی دیگر تربت است که در میدان مرکزی شهر واقع شده، گفته می‌شود مرحوم حاجی ابوالقاسم هراتی بانی مدرسه هراتی، بقایای مسجدی کهنه و قدیمی‌تری را در هم کوبیده و جامع فعلی را خود به هزینه شخصی برآورده است و اگر چنین باشد بنای مسجد و مدرسه هر دو به آخرین سالهای حکومت احمد شاه قاجار و به سالهای پیش از زلزله معروف تربت بر می‌گردد».

خانلرخان در سفرنامه خود که پیش از این نقل کردیم بارها به مسجد جامعی وسیع اشاره کرده است که باید همین مسجد باشد زیرا که در زمان او (۱۲۹۴)، مسجد جامع قدیمی شهر مانند مزار قطب‌الدین حیدر در خارج شهر قرار داشته است.

به هر حال مسجد کنونی بنایی است آجری که در ضلع شمالی و شرقی آن جز ردیفی از غرفه‌های تابستانی چیزی دیده نمی‌شود. بیوتات و شبستانهای مسجد در کناره غربی آن ساخته شده بود که اخیراً این قسمت از مسجد را هم به نیت توسعه خراب کرده‌اند و اگر مسجد را شکوه و شوکتی بوده مدیون ایوان بلندی است که از جبهه جنوبی صحن سر بر آورده.

دو گلدسته بلند نیز در طرفین ایوان قرار دارد. بنای ایوان و گلدسته‌ها تماماً با آجر شکل گرفته، جز این که یکی دو نوار کاشی قسمت‌هایی از آن را زینت داده و در بقیه سطح نما، نام‌های پنج تن است که به صورت معقلی زینت بخش اندام ایوان و پیکره گلدسته ها است.

این بنا تاکنون فقط از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی مورد شناسایی قرار گرفته و جهت بررسی و شناسایی و تحقیق در مورد وضعیت مسجد به آن مراجعه شده، ولی شناسایی جامع و مکتوب در جهت ثبت این بنا انجام نشده است، مسجد جامع تربت حیدریه، بنایی اوقافی است که زیر نظر اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان تربت حیدریه قرار دارد. این مسجد با توجه به اهمیت آن در شهر به جهت برگزاری مراسم مختلف سال درآن (نماز عید فطر، عزاداری‌ها، نماز جمعه و…)، بسیار مورد توجه سازمان اوقاف و امور خیریه شهرستان بوده و هزینه‌های زیادی را این سازمان صرف بازسازی و الحاق صحن‌های مختلف بنا کرد.

مسجد جامع شهر تربت حیدریه بنایی مربوط به دوران صفوی است که نمونه‌های منحصر به فردی از آجرکاری بر روی مناره‌ها و ایوان اصلی بنا به چشم می‌خورد. این بنا که یک مسجد تک ایوانه است و در پشت ایوان اصلی فضای مسجد قرار داشته، که در سالهای اخیر به خاطر بازسازی فضای رواق‌ها، تمامی گنبد و فضای پشت ایوان تخریب شده و با استفاده از مصالح جدید (آهن، سیمان و سنگ)، مسجد بزرگی در پشت ایوان مناره‌ها بنا شد و تنها ایوان و مناره‌های قدیمی آن باقی مانده‌اند.

ایوان و مناره‌های بنا که تماماً آجری هستند دارای تزئینات بسیار زیبای آجرکاری و در قسمت‌هایی نیز کاشی‌کاری هستند. در مناره‌های این مسجد که ارتفاعی در حدود ۲۵ متر دارند به صورت مخروطه‌هایی با شیب بسیار کم بوده که در بالای گلدسته‌ای بر روی آن‌ها ایجاد شده است.

قطر پایین این مناره‌ها در حدود دو متر است و تزئینات آجرکاری آن‌ها از پایین به بالا عبارتست از لایه اول آجر کاری خفته راسته که از کف تا ارتفاع حدود سه متری اجرا شده و پس از آن با ترکیب کاشی لاجوردی و آجر عبارت (لااله الاالله)، و (محمد رسول الله)، نقش بسته.

پس از آن در مناره‌ها تزئینات آجری هِرّه‌ای شکل کار شده که در بالای آن‌ها دوباره آجر خفته و راسته تا ارتفاع تقریباً ۸ متری ادامه می‌یابد. تزئینات بعدی در مناره‌ها ترکیبی از آجر و کاشی لاجوردی است که تشکیل طرحی مربعی شکل را داده‌اند و این تزئین تا ارتفاع دو متری در زیر مناره ادامه یافته. از این فاصله تا زیر مناره با ترکیب کاشی رنگ طغاری و لاجورد با آجر عبارت (لااله الاالله)، را تشکیل داده‌اند.
در زیر گلدسته‌ها مقرنس کاری شده است. گلدسته‌ها دارای تزئینات خاصی نیست و همچنین امتداد مناره نیز از بالای گلدسته تا انتها کاشی‌کاری دارد. ایوان نیز همانند مناره‌ها دارای تزئینات آجری بسیار زیبایی در قسمت لچکی‌ها بوده که در بالا توسط کتیبه‌ای کاشیکاری شده که البته جدیدالاحداث تزئین شده‌اند.

در داخل ایوان نیز از ترکیب کاشی لاجورد و آجر اسم ائمه اطهار(ع)، برروی ایوان نقش بسته و همچنین در قسمت زیر دورها نیز آجر کاری شده که بر زیبایی ایوان افزوده. در حال حاضر تمامی فضاهای پشت ایوان از بین رفته و تنها قسمت باقی مانده از مسجد قدیمی فقط ایوان و مناره‌ها است. فضای پشت ایوان از داخل تماما گچ اندود شده و تزئین خاصی ندارد.

مسجد جامع تک ایوانه تربت حیدریه با آنکه تنها ایوان و مناره‌های آن باقی مانده اما بنایی است که دارای ارزشهای معماری چه از لحاظ ساختاری و چه از لحاظ تزئینات به کار رفته در آن است. وجود آجرکاری‌های نفیس بکار رفته در بدنه مناره‌ها و ایوان، خود گواه ذوق و سلیقه سرشار آن معمار هنرمند ایرانی بوده که در سالیان دور گذشته دست به ابداع چنین اثری زده است.

مسجد جامع شهر تربت حیدریه از ابتدا به عنوان مسجد احداث شده و هنوز هم با کاربری اصلی خود و به عنوان مسجد جامع شهر تربت حیدریه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و در آن تغییر کاربری صورت نگرفته است، به همان شکل قرار دارد. اقدامات خاصی در مورد تعیین حریم این بنا صورت نگرفته است. با توجه به مکان قرار گیری مسجد که در حاشیه میدان مرکزی (میدان امام خمینی)، شهر تربت حیدریه واقع شده و ساخت و سازهای فراوانی در اطراف آن صورت می‌گیرد، تعیین حریم بنا برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به آن ضروری به نظر می‌رسد.

متأسفانه تاکنون در بنای مسجد جامع تربت حیدریه دخل و تصرفات بسیار زیادی انجام پذیرفته به نحوی که از مسجد قدیمی تنها مناره‌ها و ایوان آن باقی مانده و سایر قسمتهای مسجد کاملاً تخریب شده و دوباره با مصالح جدید و با سبک جدید، بازسازی گشته به این ترتیب تنها قسمت حائز ارزش و قابل ثبت در این مجموعه ایوان و مناره‌ها هستند که سالم بوده و بدون تغییرات می‌توانند به عنوان نمونه‌ای منحصر به فرد در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت گردند. سایر فضاهای مسجد جدیدالاحداث بوده و ارزش ثبتی ندارند.

از تعمیرات گذشته دور بنا اطلاعاتی در دست نیست و به جز ایوان و مناره‌ها، سایر فضاهای مسجد نیز تخریب شده و از بین رفته‌اند. مناره‌ها و ایوان نیز در طول سالها چندین بار مورد مرمت و تعمیرهایی قرار گرفته‌اند که یکی از موارد تعمیرات مسجد، تاریخ آن در روی نما حک شده در سال ۱۳۴۲ انجام پذیرفته است. در این سال قسمت‌هایی از آجر کاری لچکی‌های ایوان و همچنین مناره‌ها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفته‌اند.

از دیگر تعمیرات این بنا، گلدسته غربی مسجد بوده که در سال ۱۳۴۷ و طی زلزله‌ای که در این سال به وقوع پیوست، این گلدسته تخریب شده و سال بعد دوباره با توجه به سبک ساخت آن، مانند قبل بازسازی شده است. به جز موارد فوق الذکر تعمیر اساسی دیگری در بنا انجام نشده و تنها موارد اندک از جمله مرمت کوچک آجر کاریهایی که ریخته و ملات بندکش بین آجرها، چندین بار انجام پذیرفت. ایوان و دو مناره باقی مانده از مسجد جامع تربت حیدریه را می‌توان نمونه منحصر به فردی از معماری اسلامی با تزئینات بسیار زیبای آجر کاری دانست که ثبت آن در فهرست آثار تاریخی کشور می‌تواند موجب حفظ این بنا شود.