تربت حیدریه

تُربَتِ حیدریّه یکی از شهرهای استان خراسان رضوی و مرکز شهرستان تربت حیدریه است. وسعت این شهر ۵۳ کیلومتر مربع است. تربت حیدریه پایتخت زعفران جهان نامیده می شود.

این شهر، مهم ترین و بزرگترین شهر در جنوب خراسان رضوی است و با ۱۰ شهرستان مجاور خود، جمعیتی بیش از ۱ میلیون نفر را در بر می گیرد. در سال ۱۳۸۳ و در طرح تقسیم خراسان بزرگ، تربت حیدریه به عنوان مرکز استان خراسان مرکزی از سوی مجلس شورای اسلامی پیشنهاد گردید.

تربت حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد و ۱۰۰۵ کیلومتری تهران است و ارتفاع آن ۱۴۵۰ متر از سطح دریا است.

تربت حیدریه از شرق به شهرستان زاوه، شهرستان تربت جام و شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان کوهسرخ و از شمال به شهرستان مشهد و شهرستان نیشابور و شهرستان فریمان و از جنوب به شهرستان مه ولات منتهی می‌شود. نام تربت حیدریه به اعتبار نام قطب‌الدین حیدر تونی بر واژه اصیل و ایرانی زاوه در قرن نهم و بعد از آن غلبه یافت. این شهرستان در حال حاضر دارای ۲۲۵ هزار نفر جمعیت است.

این شهرستان دارای چهار بخش کدکن، بایگ، جلگه‌رخ و مرکزی است و همچنین دارای هشت دهستان و ۱۵۰ روستای قابل سکنه می‌باشد. تربت حیدریه دارای دو شهرک صنعتی است و مهم‌ترین واحدهای تولیدی صنعتی شهرستان شامل کارخانه قند تربت حیدریه، طلای زرمهر ، کاشی زرین، کائولن و محصولاتی چون شیر و فرآورده‌های لبنی، آرد، زیره و پنبه پاک کنی، خوراک دام ،سردخانه بزرگ سه هزار تنی و کارگاه‌های ابریشم کشی است. همچنین وجود منابع سیلیس، باریت، منیزیت، آگات، طلا، فیروزه شهرستان تربت حیدریه را جزو قطب‌های معدنی استان خراسان رضوی قرار داده است. بایگ، یکی از شهرهای تربت حیدریه مرکز ابریشم ایران نام گرفته و بالغ بر ۸۰٪ ابریشم کشور در این محل تولید می‌شود. هرچند واردات بی‌رویه پیله چینی صنعت نوغانداری تربت حیدریه را تهدید می‌کند. پسته و بادام نیز از دیگر محصولات کشاورزی این منطقه‌است. معادن طلای زرمهر تربت حیدریه که در روستای زرمهر واقع شده‌است، تولیدکننده اولین شمش‌های طلا در کشور است که در بازار بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شوند.

جاذبه‌های طبیعی:

باغات کامه علیا و سفلی در شمال تربت حیدریه و رودخانه حصار و صنوبر، آبشار رودمعجن و شکارگاه از جاذبه‌های طبیعی این شهرستان هستند. از جاذبه‌های دیدنی و تفریحی شهر تربت حیدریه می‌توان به اماکنی همچون مجموعه باغ ملی و پارک ملت و پارک جنگلی پیشکوه اشاره کرد.

رودخانه حصار
این رود خانه که سرچشمه آن کوه‌های حصار می‌باشد رودخانه تقریباً پرآبی است که باعث ایجاد سرسبزی در این روستا شده و پس از حصار آب آن به چند روستای دیگر سرازیر می‌شود.

آبشار رودمعجن
روستای رودمعجن در ۴۸ کیلومتری غرب تربت حیدریه واقع است. در ۴ کیلومتری این روستا آبشاری زیبا به ارتفاع ۲۸ متر پدید آمده که از سلسله جبال چهل تن در ۴۵ کیلومتری غرب شهرستان سرچشمه می‌گیرد. رودمعجن پس از ایجاد آبشار و مشروب کردن آبادی، در نزدیکی روستای رودمعجن وارد رودخانه حصارچه می‌شود.

روستای صنوبر و ارتفاعات شصت دره
مناظر طبیعی و چشم‌نواز مسیر هفده کیلومتری روستای صنوبر تا بخش مرکزی تربت حیدریه در ضلع شمال غربی این شهرستان افراد زیادی را به دیدن آنجا ترغیب می‌کند. جاری بودن آب رودخانه در روستای صنوبر، وجود باغات میوه و قرار گرفتن خانه‌های مسکونی به صورت پلکانی از جاذبه‌های دیدنی این روستا است. این روستا در میان کوه و جریان رودخانه شصت دره منطقه خوش آب و هوا و نسبتا سرد و سرسبزی پدید آورده‌است. از جاذبه‌های گردشگری این روستا می‌توان به کوه شصت دره از کوه‌های مرتفع رشته کوه مرکزی شهرستان تربت حیدریه اشاره کرد.

پارک کوهستانی پیشکوه
این پارک در حاشیه شهر تربت حیدریه واقع شده‌است با مساحت ۸۰۰ هکتار بزرکترین پارک جنگلی خاورمیانه نام گرفته‌است. بخشی از این پارک تا ارتفاعات ۳ قله امتداد یافته‌است. این پارک شامل گلزار شهدا، پارک سنگی، رستوران، کافه سنتی و مصلا است که در آن وسایل تفریح کودکان قرار دارد. لازم است ذکر شود که عملیات اجرایی این پروژه از سال ۱۳۷۸ آغاز شده و هنوز ادامه دارد.پارک پیشکوه یکی از فضاهای سبز شهرستان تربت حیدریه است. موقعیت جغرافیایی، منابع غنی آب و خاک و مناظر زیبا از دلایل معرفی این پارک به عنوان منطقه نمونه گردشگری است و به دلیل قرار داشتن در دامنه کوه و اشراف داشتن به شهر تربت حیدریه، چشم‌انداز زیبایی را به وجود آورده‌است. در حال حاضر پارک مذکور دارای یکسری امکانات رفاهی و در حال بهره برداری شهروندان تربت حیدریه و مسافران گذری می باشد اما نیازمند تکمیل تاسیسات و تبدیل شدن به مجموعه ای گردشگری جهت بهره برداری بیشتر و خدمت رسانی به گردشگران است.

مناطق شکار ممنوع برنای و ژرف
این مناطق در شرق شهرستان تربت حیدریه و در ارتفاعات شهرستان زاوه قرار دارند. این مناطق جلگه‌ای در بعضی نواحی دارای ارتفاعات سنگی زیبایی هستند که مامنی مناسب برای زیست حیوانات وحشی به‌شمار می‌روند. در این مناطق حیواناتی نظیر قوچ، میش، قرقاول، سیاه سینه، گرگ و عقاب زندگی می‌کنند.

غار ماه پری
به رغم وجود آثار باستانی متعدد و شواهد برجای مانده که حکایت از پیشینه‌ای مشخص و رد پای انسان ماقبل تاریخ در منطقه تربت حیدریه دارد از دیگر نمونه‌های با اهمیت آثار غاری است موسوم به ماه پری در ۱۹ کیلومتری شمال غربی تربت حیدریه و در نزدیکی روستایی به نام صنوبر که به استناد بررسی باستان‌شناسی از نخستین زیست گاه‌های این منطقه مربوط به پیش از تاریخ بوده‌است.

ارتفاعات ملکان(یا عامیانه مل کوه) (به ضم میم)
این ارتفاعات در ۷۰ کیلومتری شمال غربی تربت، در بخش کدکن قرار دارد. هر ساله تعداد زیادی از کوهنوردان جهت صعود به قلل این ارتفاعات عازم منطقه می‌شوند. در مسیر این ارتفاعات باغات میوه بسیار و چشمه سارهای جوشان و چشم‌اندازهای بدیع فراوان وجود دارد.

چشمه کاریز آب باریک
این چشمه زیبا قدمت زیادی داشته و آب این چشمه از نظر مواد معدنی از بهترین آب‌های جهان محسوب می‌شود. این چشمه در روستای قوزان در ۱۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه-کاشمر قرار دارد.

آثار باستانی:

مزار قطب‌الدین حیدر
این مزار مدفن قطب‌الدین حیدر عارف قرن ششم هجری (۶۱۸–۵۱۳ هجری قمری) و سرسلسلهٔ فرقهٔ حیدریه است، این بنا در داخل شهر تربت حیدریه واقع شده و از آثار دوره صفویان می‌باشد.
بنای آرامگاه
مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و محوطه زیر گنبد است که فضایی به صورت گنبد خانه با وسعت حدود ۱۰۰ متر شکل گرفته و نقشه آن در نمای خارجی به شکل چلیپایی است. مدفن شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و ضریح چوبی آن دارای تاریخ ۹۸۷ ه‍.ق است. در امتداد فضای ورودی نیز محرابی تعبیه شده‌است. بنای موجود در چندین دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته‌است بنحوی شالوده آرامگاه احتمالاً در دوره تیموری با گنبد دو پوسته گسسته استوار بر طاق نماهای شانزده‌گانه ایجاد شده، در دوره صفویه در سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی نیز تغییراتی در معماری آن صورت گرفته‌است.

حمام حاجی رئیس
همانگونه که از نام آن برمی آید حاجی رئیس آن را در اواخر دوره قاجاریه بنا کرده‌است. از فضاهای مهم این حمام می‌توان به رشته پلکان‌های ورودی، سربینه، بینه، گرمخانه و مخازن آبگرم و سرد اشاره کرد که از ویژگی‌های جالب توجه آن هشت پر نقاشی ستون‌های سنگی بسیار زیبا است که فضای گنبدی بینه را پدیدآورده است و در میان فضای آن نیز حوض سنگی به شکل هشت ضلعی قرار دارد. فضای ورودی حمام در قسمت سردر ورودی مزین به کاشی کاری لاجوردی منقوش به گل و بوته است.

خانه امینی
این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و محل زندگی امین التجار، از تجار معروف تربت حیدریه در آن دوران و نماینده این شهرستان در مجلس شورای ملی در دوره رضاشاه بوده‌است. این بنا دارای تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و گچ بری‌های زیبایی است که هنوز پس از گذشت سالیان متمادی، پابرجا مانده است. این بنا در سال ۱۳۸۸ توسط سازمان میراث فرهنگی تملک و سپس مرمت شد که اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است. این بنا در هزار متری مرکز شهر و نزدیک باغ‌ملی است.

چهار تاقی بازه‌هور
بازه‌هور (بزدغور) محلی در تربت‌حیدریه در نزدیکی محدوده روستای اسدآباد تربت حیدریه در کنار جاده اسد آباد قرار دارد. بنای بازه‌هور از سنگ و گچ است و این چهارتاقی جزو آتشکده‌های دوره اشکانیان به‌شمار می‌آید. ویرانه‌های دو قلعه تاریخی دیگر به نام قلعه‌دختر و قلعه‌پسر بر فراز کوهستان و بر دو سمت آتشکده هنوز موجود است.
رباط طبسی
از دیگر بناهای موجود در مجموعه معماری قطب الدین حیدر، رباطی است که حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد. رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.

آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی
این بنا در ۳ کیلومتری جنوب شهرستان تربت حیدریه در روستایی به نام شیخ ابوالقاسم گورکانی ساخته شده‌است. وی در سال ۳۷۳ ه‍.ق بر مسند ارشاد نشست و به سال ۴۵۰ ه‍.ق دار فانی را وداع گفت. آرامگاه شیخ به صورت طاقی است که گنبدی بر فراز آن قرار گرفته و در مجاورت بنای مرکزی ابنیه‌ای برای اقامت زائران ایجاد شده‌است. بقعه امروزی به همت شیوخ گناباد و متصوفه روی بنایی از دوره صفویه بنیان گردیده است. ابوالقاسم گورکانی از مشهورترین عرفای خراسان (فوت به سال ۴۵۰ هجری قمری) و پنجمین قطب سلسلهٔ صوفیهٔ معروفیه است.

رباط لاری
این بنا در بازار شهر و در محله میدان رباط قرار دارد و به همت حاج محمد رضا لاری از تجار معروف شهر به سال ۱۳۰۸ ه‍.ق ساخته شده‌است. این رباط از بناهای دو ایوانی است و مشتمل بر هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه، اصطبل و… است. همچنین فضای ایجاد شده در این بنا به صورت ۲۴ غرفه تابستانی بوده و اتاقک‌های پشتی استفاده زمستانی داشته‌است. علاوه بر آن ۴ فضای وسیع به صورت انبار در چهارگوشه رباط ایجاد شده‌است. آرامگاه حاج محمد رضا لاری نیز در غرفه‌ای در بازارچه جنب رباط قرار دارد.

رباط کسکک
این رباط در ۲۵ کیلومتری شمال تربت حیدریه در حاشیه معبر روستایی به نام کسکک قرار دارد. رباط دارای سردر ورودی است که بر طرفین آن ایوانچه‌ها و طاق نماهایی ایجاد شده‌است. اتاق‌های اقامت کاروانیان نیز در پیرامون مهمانسرای رباط ساخته شده که فضای ورودی آن‌ها دارای سردر و فضای داخل آن نیز شامل تاقچه و بخاری دیواری است. در گوشه‌های این بنا محل نگهداری احشام ایجاد شده‌است. اعتصام الملک در سفرنامه خود به این بنا با عبارت رباطی کوچک اشاره می‌کند. بنای این رباط یادگاری از معماری دوره صفویه است.

مزار بوری آباد
قعه امامزاده احمد الرضا در روستای بوری آباد در ۵ کیلومتری جنوب تربت حیدریه و در میان باغی با درختان سرو بلند قرار دارد؛ و قدمت ساختمان آن به قبل از دوران صفویه مربوط می‌شود. مزار به شکل ۸ ضلعی است که چهار در گاه ورودی به باغ از آن باز می‌شود.

مسجد کدکن
این بنا تالاری است مستطیل شکل و نسبتاً وسیع به صورت شبستان که در مرکز آن دو طاق بزرگ تشکیل گنبدهای چهار ترک را داده است. در انتهای هر یک از این طاق‌ها نیز عناصری از معماری طاق به مثابه ستونی برای استحکام گنبدها ایجاد شده‌است. محرابی هشت گوشه زینت بخش این مسجد گردیده و دیواره شمالی شبستان نیز در دو طبقه ساخته شده‌است که اشکوب زیرین آن دارای ۴ حجره است.

بنای مقبره شیخ حیدر
در سمت جنوبی مسجد بنایی با نقشه چلیپایی ایجاد شده‌است و این بنا در گذشته دارای کاشی‌های فیروزه‌ای و مسدس بوده که هم‌اکنون آثار کمی از آن برجای مانده‌است. بر گوشواره‌های فضای داخلی بقعه هشت ستون سنگی در نبش دیوار نصب است که بر آن با گچ قسمتی از سوره مبارکه (یس) با خط سفید در زمینه لاجوردی نقش بسته است و در زاویه جنوب غربی در بخش باقی‌مانده کتیبه عبارت (فی شهر ذی الحجه ۹۰۶) مشاهده می‌شود.

مزار شاه سنجان
این مزار در کیلومتر ۲۵ جاده تربت حیدریه به خواف و در شرق دهکده سنگان رشتخوار قرار گرفته‌است. مدفن یکی از مشایخ سلسله چشتیه و از خواص مریدان خواجه مودودچشتی (م. ۵۲۷) است که در سال ۵۹۷ یا ۹۳ یا ۹۹ در سنجان وفات یافته و در همان‌جا مدفون گشته‌است.

مسجد جامع رشتخوار در حومه شهر رشتخوار و از دوره سلجوقی
در ضلع غربی مقبره قطب الدین حیدر ایوان مسجد جامع قدیم تربت حیدریه جلب نظر می‌کند. ارتفاع ایوان مذکور ۵/۱۱ و طول آن حدود ۵/۱۰ متر است. فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبد خانه مسجد با وسعت بیش از ۲۰۰ متر شامل غرفه و محرابی مزین به مقرنس و نیز تزییناتی به شیوه کاربندی در بخش زرین گنبد است. بنای مسجد جامع آجری است و تاریخ بنای آن که نام بانی را نیز شامل می‌شود بر سنگ سیاه و لوح مانندی حک شده‌است که نشان دهنده سال ۱۰۴۵ ه‍.ق زمان شاه صفی و به نام خواجه عبدالله فرزند درویش علی تربتی است.

رباط شریف‌آباد: در کیلومتر ۳۵ جادهٔ مشهد-نیشابور و در درهٔ شریف‌آباد
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر: از عرفای قرن پنجم در روستای مهنه
رباط بی‌بی: در حاشیهٔ روستای ظهیرآباد
مقبره شیخ مغولی حسن میرزا و شاه سنجان: در سنگان، ۲۵ کیلومتری تربت حیدریه
خرابه‌های جیزد: در اکبرآباد رشتخوار مربوط به از صدر اسلام تا دوره تیموری
بنای مزار فردی به نام نظام‌الملک
مدفن شیخ ابوالوفای الخلوی کدکنی: در کدکن
مزار بی‌بی حسنیه: در داخل شهر تربت حیدریه
بقعه احمدرضا معروف به مزار بوری‌آباد
بقعه شاه سلطان سلیمان از دوره صفوی